Documenti su Paolo Sarpi e sulla crisi dell'Interdetto (1606-1607)

Voce principale di riferimento: Paolo Sarpi

A complemento della voce Sarpi, Paolo, redatta da Marie Viallon, sono allegati di seguito alcuni documenti relativi alla convocazione di Paolo Sarpi da parte del Sant'Uffizio romano in occasione della crisi dell'Interdetto tra la Repubblica di Venezia e la Chiesa romana e alla sua successiva scomunica.

Fonte archivistica: ACDF, Stanza storica A 1, n. 45.

Manifesto di convocazione di Paolo Sarpi davanti al Sant'Uffizio

Dominicus episcopus Portuensis Pinellus; Fr. Hieronymus Bernerius episcopus Albanen Asculanus; Paulus Sfondratus tt. Sanctæ Cæciliæ; Fr. Annas Decars tt. Sanctæ Susannæ de Ciury; Laurentius tt. Sancti Laurentij in Pane et Perna Blanchettus; Pompeius tt. Sanctæ Balbinæ Arigonius; Robertus tt. Sanctæ Mariæ in Via Bellarminus; Antonius tt. Sanctæ Crucis in Hierusalem Zappata; Innocentius tt. Sanctæ Prudentiæ de Bubalis & Fr. Anselmus Marzatus tt. Sancti Petri in Monte Aureo Monopolitanus, nuncupati presbyteri miseratione divina S.R.E. cardinales in universa republica christiana adversus hæreticam pravitatem generales inquisitores a sancta sede apostolica specialiter deputati.
Universis & singulis dominis archiespiscopis, episcopis, abbatibus, prioribus, præpositis, archipresbyteris, capitulis – tam cathedralium etiam metropolitanarum & patriarchalium quam collegiatarum eccle- siarum, monasteriorum & domorum – necnon earundem dignitates, officia & beneficia quæcunque ; obstinentibus & singulis canonicis, parochialiumque & aliarum ecclesiarum rectoribus, plebanis, viceplebanis, vicarijs perpetuis cæterisque, presbyteris, clericis ac personis ecclesiasticis sæcularibus & cuiuslibet ordinis regularibus, notarijs ac tabellionibus publicis & cæteris quibuscunque, ad quos præsentes nostræ litteræ pervenerint. Salutem in Domino.
Noveritis qualiter infrascripta die Rev. Ludovicus Boidus i.v.d. s. romanæ & universalis inquisitionis procurator fiscalis comparuit coram nobis in generali congregatione dictæ s. inquisitionis & quærelanter exposuit quamplura contra, & adversus magistrum Paulum de Venetijs ordinis servorum, officium s. inquisitionis concernentia, prout in actis late apparet, atque idcirco a nobis petijt, ut sibi citationem legitimam extra romanam curiam per edictum publicum exequendam; attento quod iudicialiter constat d. magistrum Paulum Venetijs degere, & tutum ad eum non patere accessum & in eius propria persona huiusmodi litteras citatorias & monitoriales commode exequi non posse, notorium est; contra & adversus eundem magistrum Paulum ad personaliter comparendum in rom. curia in officio s. inquisitionis coram nobis, vel commissario nostro generali ad respondum de fide ac se expurgandum a nonnullis contra ipsum obiectis, de quibus in processu causæ & cau- sarum huiusmodi ; sub pœnis & censuris per nos exprimendi ; decernere & concedere dignaremur.
Nos igitur cardinales generales inquisitores prædicti attendentes huiusmodi requisitionem esse iustam & rationi confonam & iusta petenti non esse denegandum assensum et quia per testium fide digno- rum depositiones, eorumque; dicta & attestationes iuridicas ac alia documenta nobis constat, ad dictum magistrum Paulum exadverso principalem pro huiusmodi nostris litteris citatiorijs & monitorialibus in eius propria persona exequendis, tutum non patere accessum. Idcirco. Per hoc præsens publicum edictum in romana curia, videlicet, in val- vas basilicæ principis apostolorum de Urbe, palatij s. inquisitionis & in acie Campi floræ, dimissis copijs affixis publicandum, prædictum magistrum Paulum ordinis servorum ex adverso principalem in dicta romana curia in Valuis & locis prædictis tenore præsentium mone- mus & citamus, eique sub excommunicationis maioris latæ sententiæ, perpetuæ infamiæ, privationis omnium & singulorum officiorum, ac dignitatum quarumcunque inhabilitatisque ; ad illa & alia in futurum obtinenda, confessi criminis, alijsque censuris & pœnis ecclesiasticis a sacris canonibus & constitutionibus generalibus & particularibus, contra similes delinquentes inflictis, necnon etiam alijs arbitrio nostro imponendis & infligendis pœnis, præcipimus & mandamus, quatenus infra terminum vigintiquatuor dierum proxime futurorum post diem publicationis præsentium litterarum incipiendo, quorum vigintiquatuor dierum, octo pro primo, octo pro secundo & reliquos octo dies pro tertio, ultimo & peremptorio termino ac monitione canonica ei assignamus, ut debat per se ipsum & non per procuratorem seu excusatorem aliquem Romæ coram nobis in nostra generali congregatione, seu coram patre commissario nostro generali in palatio dictæ s. inquisitionis residente, comparuisse ad respondendum de fide & se expurgandum de & super omnibus contra ipsum obiectis, de quibus in actis & ad alia per nos contra ipsum procedi videndum, prout iustitia suadebit, & ordo dicta- verit rationis.
Certificantes nihilominus eundem magistrum Paulum sic ut supra monitum & citatum, quod si in dicto monitionis & citationis termino, ut præmissum est, non compaverit & se personaliter præsentaverit. Nos nihilominus ad declarationem incursus & executionem censurarum ac pœnarum prædictarum, sive contumacia in aliquo non obstante & ipso ulterius non citato nisi per affixionem ad valvas basilicæ principis apostolorum de Urbe, palatij s. inquisitionis & in acie Campi floræ, dimissis copijs affixis, quæ ipsum monitum & citatum taliter arctent ac si huiusmodi citatio ei personaliter præsentata & intimata foret.
In contrarium facientibus non obstantibus quibuscumque ; in quorum omnium & singulorum fidem & testimonium præmissorum, præsentes nostras citatioras & monitoriales litteras manu unius nostrum subscriptas, exinde de fieri & per nostrum sanctæque romanæ & universalis inqui- sitionis notarium infrascriptum subscribi, sigillique; eiusdem sanctæ inquisitionis, quo in talibus utimur muniri iussimus.
Dat Romæ in generali congregatione eiusdem sanctæ inquisitionis, die trigesima mensis octobris, anno a nativitate D. N. Iesu Christi MDCVI. Pontificatus vero sanctissimi in Christo patris & D. N. D. Pauli divina providentia papæ Quinti, anno secundo.
P. card. Arigonius
Quintilianus Adrianus not.

Lettera-risposta di Paolo Sarpi ai cardinali inquisitori

Amplissimis ac reverendissimis dd. s.r.e. cardinalibus Pinello, Asculano, Sanctæ Ceciliæ, de Civry, Blanchetto, Arigonio, Bellarmino, Zappatæ, de Bubalis, Monopolitano, nuncupatis generalibus Inquisitoribus.
Amplissimi et reverendissimi domini.
Coram vobis, ego frater Paulus venetus, ordinis servorum, compareo per has litteras, ac humillimè et subjectissimè deprecor, ut ad examen revocatis ijs, quæ contra me in congregationibus vestris acta sunt, has meas exceptiones contra illa recipere et admittere non dedignemini. Etenim sub die xx settembris in congregatione vestra decretum fuit, ne divulgaretur, aut legeretur, vel retineretur a quoquam libellus italico sermone a me compositus, cui titulus est : Considerationi sopra le censure della santità di papa Paolo V, contra la Serenissima Republica di Vinetia, necnon alius cui titulus : Apologia per le oppositioni dell’illlustrissimo et reverendissimo signor cardinal Bellarmino alli trattati et resolutioni di Gio. Gerson sopra la validità delle sommuniche, ac alius a me cum alijs sex inscriptus, Trattato dell’interdetto della santità di papa Paolo V, cum nonnullis alijs eiusdem argumenti ab alijs compositis et etiam cum omnibus componendis, tanquam in illis plurima, temeraria, calumniosa, scandalosa, seditiosa, schismatica, erronea et hæretica, respectivè deprehenderentur.
Deinde verò die 30 mensis octobris decreta fuit contra me citatio per edictum in romana Curia affigendum sub excomminicationis latæ sententiæ pœna, necnon et perpetuæ infamiæ, ac privationis omnium et singulorum officiorum et dignitatum, ac alijs pœnis per canonicas constitutiones inflictis ; et arbitrio vestro imponendis ut intra terminum 24 dierum per me ipsum et non per procuratorem compaream ad respondendum de fide et me ab omnibus expurgandum. Cum fide dignorum, iuridica attestatione, ac alijs documentis constare assererentur, tutum accessum ad me non patere prout in præfatis decretis, seu edictis impressis plenius, ac latius contineri dicitur, ad quæ et c.
Et quidem amplissimi dd. ego iuxta Sancti Petri præceptum semper paratus fui, cuique poscenti rationem reddere de ea, qua vivo fide et spe ; ac fidei iudicium publicum in Ecclesia maximè salutare, ac necessarium esse constanter affirmo, ne omni vento doctrinæ circumferamur, et ne ab ijs, quibus quæstus est pietas, incauti deciperemur. Verum sicut huius sacræ et sanctæ rei usus est apprimè salutaris, ita inter omnia abusus est maxime pestilens ac perniciosus, dum innocentibus eo prætextu contra omnia divina et humana iura quandoque invidia concitatur, et indefensi odijs onerantur et opprimuntur et sina doctrina prostigatur, qua mundus et Respublicæ iuxta evangelica et apostolica instituta, reguntur et constant. Ego sanè nihil magis opto et cupio quam vobis omnem obedientiam et subiectionem præstare et fidei meæ rationem reddere, neque enim lucem fugio ut qui doctrinæ catholicæ innixus (prout Dominus præcepit) Cæsari, quæ Cæsaris sunt, et Deo, quæ Dei sunt, reddidi. Verum ea est temporum conditio ut hucusque multa eve- nerint, quibus exploratum omnibus reddatur me a citatione et mandato vestro excusari. Cum enim nullo servato iuris ordine, libelli præfati auctoribus inauditis, interdicti et prohibiti fuerint, nec ex illis excerptæ sint et signatæ ac censuris proprijs per singulas notatæ sententiæ et pro- positiones ut cuiusmodi essent et viderentur manifestum per singulas fieret quemadmodum olim et in constantiensi concilio præsertim fieri mos obtinuerat ; sed et novo et inaudito more, artificiosaque oratione, in illis contineri plurima temeraria, calumniosa, scandalosa, seditiosa, schismatica, hæretica respectivè pronunciatum fuerit ita, ut ob orationis obscuritatem et adverbii interminatam limitationem non appareat, an illis nominibus, omnibus, omnes libelli prædicti damnati fuerint, vel quo nomine quilibet dignus censeatur, atque cuius rei gratia id factum fuerit, ut quandocumque et quidquid libitum fuerit, et futurorum negociorum rationes suaserint, de illis dicere liberum et integrum reservaretur, neque interim sua auctoribus defensio occurrere posset. Cumque etiam de toto argumento eodem conscribendi libri omnes iura et rationes Reipublicæ venetæ complexuri iam damnati fuerint, finis cuicunque prætensa liti contra quem libet eorum iurium et rationum enarratorem et assertorem impositus fuit. Quapropter, amplissimi domini, cum iam sententiam (licet ambigua et innumerabilibus modis explicanda) de libellis per me compositis pronunciata sit, post tantum præiudicium mihi inaudito illarum nunc contra me iudicium aliud tanquam re integra constitui et me in illud vocari et post pronunciatam sententiam citari, nullo iure decet.
Neque præterea est quod ego possim iudicum sincerum arbi- trari cum inter alios sedeat iudex amplissimus dominus cardinalis Bellarminus qui in libello cui titulum fecit italicum : Risposta del cardinale Bellarmino al trattato dei sette theologi di Vinetia, sopra l’interdetto della santità di Nostro Signore papa Paolo V et Oppositioni di fra Paolo servita contra la prima scrittura dell’istesso cardinale. Se maximam iniuriam a me accepisse ex præfata Apologia apertè profitetur et cum sibi obiecta minime diluat, maledictorum acervum in me cumulat et undique vindictam spirat, atque eam ob rem ab instituendo contra me iudicio vel ab interveniendo (tamquam iudex) in instituto abstinere debuisset vel Dei timore et propria conscientia deterrente, vel saltem ne cuiquam scandalo propterea esset.
Accedit quod cum iam promulgatæ fuerint sententiæ et censuræ contra serenissimum principem, senatum et Rempublicam venetam et contra illorum fautores, adhærentes et consultores quibus ego ex obe- dientia et – cum benedictione reverendis patris prioris generalis mei ordinis servorum – pro theologo et ecclesiastici iuris consulto inservio, infensum in me animum sicut alij dissimulare non possunt. Ita ego non perhorescere nequeo. Quæ cum omnibus pateant longiori enarratione non fuerant explicanda.
Cum vero fide dignorum (ut asseritur) testimonio ac alijs documentis vobis constet ad me, pro exequenda citatione personali, non dari tutum accessum ijsdem etiam mihi ad vos accessum esse minus tutum et intu- tissimum, multo clarius constare oportet, quamobrem et me onere, id vobis probandi quod omnino facturus eram, sublevatis, si enim vobis, potentissimis viris, vel unius citationis exequenda facultas non suppetit, mihi omnium minimo et vestra ac vestrorum communione absente tutus erit per vestros transitus. Tutus er.t ad vos accessus ?
Nec in postremis ponendum est quod serenissimi principis interdicto discessus ex hoc Dominio ecclesiasticis prohibitus est, cui in primis mihi obedire oportet, tum ob communes cum omnibus rationes, tum quia spirituali servitio Reipublicæ, regulari ac legitima obedientia adjuncto, non modo a Dominio, sed neque a civitate (nisi impetrata facultate) discedere liceat.
Quod ad me attinet, amplissimi domini, paratus sum cuicumque fidei meæ rationem reddere et quibuscumque iudicibus non suspectis respondere, atque ad qucumque tuta loca propterea proficisci.
Quæ cum ita se habeant, vos per adventium maximi, et tremendi iudicis (apud quem personarum acceptio nulla erit) obtestor, ne in vermem aut canem mortuum persecutionem intentetis, sed (prout ius exigere constat) exceptiones meas contra iudicium iudices et locum admittatis et de iure factas pronuncietis. Quod si aliter a vobis factum fuerit, coram Deo et Sancta Ecclesia, de nullitate vestri decreti et ulterioris cuius- cumque processus dico, et divinæ protectioni me committo et curam mei in illius maiestatem conijcio ; quod si a vestra communione (prout comminamini vos facturos) separatus fuero contra omnem divini ac humani iuris dispositionem, Deo adiuvante, æquo animo ferre paratus sum, certus cum Gelasio, quod apud Deum et ejus Ecclesiam neminem gravare potest iniqua sententia1+.
Comminatæ infamiæ perpetuæ pœna minus concutior, dicam cum sanctissimo viro : Senti de Augustino quicquid libet, sola me in oculis Dei conscientia non accuset. Monuit olim sanctus Petrus : nemo vestrum patiaturut homicida aut fur, aut maledicus, aut alienorum appetitor, si autem ut christianus non erubescat. Maximè cum sanctis apostolis gaudebo, si pro Christi et sancti apostoli Pauli doctrina contumeliam patiar. Sed quod pro exponendis, ac defendendis iuribus catholicæ ac potentissime et toti orbi venerandæ Reipublicæ infamia notandus sim, non erubesco : verum quod etiam pro defendenda memoria et fama Joannis Gersonis, christianissimi doctoris et excellentis doctrinæ ac pietatis viri et de romana Ecclesia optime meriti, infamiam sim passurus, libens sustinebo, evangelicæ et apostolicæ doctrinæ puritate ac tantæ Reipublicæ claritate et piissimi doctoris celebritate injustæ ac immeritæ infamiæ dignitatum quas, ultra excommunicationem, comminamini, nihil moror. Nulla officia, nullas dignitates, aut volo aut etiam oblatas sum recepturus. In qua vocatione me Deus constituit, divino servi- tio incumbere ecretum est : hujusmodi illi, qui eas pœnas purant, commoveantur. Ego maximum puto officium, maximam dignitatem in hoc humili et infimo gradu perpetuo vivere.
Interim vero cum, ob præfatas et alias opportuno tempore, ac loco allegandas causas, ad vos venire ad reddendam verbis rationem fidei minime possim, per opera ante acta et per agenda in posterum integram rationem reddidi, ac reddam, eamque observantiam, obedientiam ac fidem quam ante (præsertim tot annis, quibus Romæ versatus sum) vobis detuli, integram servabo; sperans Deum mihi opportunitatem, spatium et causam oblaturum, ut innocentiam meam vobis et universo orbi comprobem, ac tempore illi accepto me exauditurum et interim facturum cum tentatione proventum, ut sustinere possim. At vos obnixe deprecor ac per Christi Domini adventum et vestrum officium et in Dei Ecclesia locum obstestor, si quas sententias et propositiones in scriptis meis reprehendendas duxistis, (cum ex ambiguis prioris edicti verbis id conjici nequeat) illas excerpi et sui nominibus notari jubeatis, ut ego vel judicio vestro, cui semper maximè deseram, adhærens, illas si minus claræ fuerint, exponam vel amplioribus rationibus et argu- mentis communiam. Interim enim dum cum aliis aliorum scriptis et sine speciali expressione et cum ambiguo adverbio damnatur, nihil reprehensione dignum in illis inveniri obtestor.
Venetiis, ex conventu servorum, Die 25 novembris 1606

Manifesto di scomunica di Paolo Sarpi

De mandato Illustrissimorum et Reverendissimorum Dominorum Cardinalium contra hæreticam pravitatem Generalium Inquisitorum. Hic denunciatur excommunicatus Magisler Paulus de Venetiis Ordinis Servorum, Venetiis degens exadverso principalis, et declaratus incidisse, et incurrisse in pœnam excommunicationis majoris latæ senlentiæ, perpetuæ infamiæ, privationis dignitatum quarumcumque, ac omnium, et singulorum officiorum, inhabilitatisq. ad illa, et alia in futurum obtinenda, et in alias pœnas, et censuras ecclesiasticas contentas in literis monitorialibus, et citatoriis contra ipsum decretis executis, et in actis judicialiter reproductis, ob illarum non paritionem.
Instante Reveren. Ludovico Boido Procuratore Fiscali Sanctæ Romanæ, et Universalis Inquisitionis.
Quintilianus Adrianus S.tæ Romanæ et universalis Inquisitionis Notarius
Romæ, Ex typographia reverendæ Cameræ apostolicæ, MDCVII

Page created by Marie Viallon | Ereticopedia.org © 2021

et tamen e summo, quasi fulmen, deicit ictos
invidia inter dum contemptim in Tartara taetra
invidia quoniam ceu fulmine summa vaporant
plerumque et quae sunt aliis magis edita cumque

[Lucretius, "De rerum natura", lib. V]

thumbnail?id=1_usu8DkYtjVJReospyXXSN9GsF3XV_bi&sz=w1000
The content of this website is licensed under Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) License